उष्माघात (Heat Stroke); उपाय आणि उपचार
उष्मलाटेचा अद्याप जागतिक स्तरावर नेमकी अशी व्याख्या केली नसली तरी, सर्वसाधारणपणे एखादया भागात / क्षेत्रात उच्च तापमानामध्ये आकस्मिकरित्या ४.५ अंश सेल्सीअस पेक्षा वाढ होणे यास उष्मलाट म्हणतात. व ६.४ अंश सेल्सीअस पेक्षा तापमानात जास्त वाढ झाल्यास त्यास तीव्र उष्णतेची लाट म्हणतात. जागतिक स्तरावर युरोप, आशिया, अमेरिका,आफ्रिका या ठिकाणी वेगवेगळे निकष आहेत. कारण त्या त्या भागातील सर्वसाधारण हवामानाची स्थिती ही वेगवेगळी असते. आपल्या देशात हवामान खाते व राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण यांच्या निकषानुसार मैदानी भागात ४० डिग्री अंश सेल्सीअस, डोंगराळ भागात ३० डिग्री अंश सेल्सीअसपेक्षा व समुद्र किनारी भागात ३७ अंश डिग्रीपेक्षा जास्त तापमान जात असल्यास त्यास उष्मलाट प्रवण क्षेत्र मानले जाते. तापमानात झालेली वाढ ही हवामान खात्याच्या २ उपविभागामध्ये सलग दोन दिवस ४.५ डिग्रीपेक्षा जास्त नोंदविल्यास दुसऱ्या दिवशी उष्मलाट म्हणून जाहीर केली जाते.
उष्मा-लहर ही वातावरणीय तापमानाची स्थिती आहे. ज्यामुळे शारीरिक ताण येतो, ज्यामुळे कधीकधी मानवी जीवनावर अतिशय विपरीत परिणाम होत असतो. कोणत्याही ठिकाणचे कमाल तापमान सलग दोन दिवस ४५ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त राहिल्यास त्याला उष्मा लहरी स्थिती म्हणतात.
पर्यावरणाचे तापमान ३७°C वर राहिल्यास मानवी शरीराला कमी हानी होण्याची शक्यता आहे कारण मानवी शरीराचे तापमान ३७°C असते. जेव्हा पर्यावरणाचे तापमान ३७°C च्या वर वाढते तेव्हा मानवी शरीराला वातावरणातून उष्णता मिळू लागते. जर आर्द्रता जास्त असेल तर, ३७ डिग्री सेल्सिअस किंवा ३८ डिग्री सेल्सिअस तापमान असतानाही एखाद्या व्यक्तीला उष्णतेच्या ताणाचे विकार होऊ शकतात. आर्द्रतेच्या प्रभावाची गणना करण्यासाठी आपण उष्णता निर्देशांक मूल्ये वापरू शकतो. उष्णता निर्देशांक हे वास्तविक हवेच्या तपमानाच्या सापेक्ष आर्द्रतेचे घटक असताना खरोखर किती गरम वाटते याचे मोजमाप आहे. उदाहरणार्थ, जर हवेचे तापमान ३४°C असेल आणि सापेक्ष आर्द्रता ७५% असेल, तर उष्णता निर्देशांक किती गरम वाटते ते ४९°C आहे. जेव्हा सापेक्ष आर्द्रता १००% असते तेव्हा हाच प्रभाव केवळ ३१°C वर पोहोचतो. तापमान व आर्द्रता यांचा तक्ता सोबत ठेवला आहे. खालील तक्त्यामध्ये तापमान व सापेक्ष आद्रता निर्देशांक नमूद केलेला आहे.
उष्माघात हा एक गंभीर वैद्यकीय आपत्कालीन स्थिती आहे जो शरीराच्या तापमानाचे नियंत्रण यंत्रणा (Thermoregulation) असफल झाल्याने होतो. प्रखर उष्णतेमुळे शरीराचे तापमान १०४°F (४०°C) किंवा त्याहून अधिक होते, ज्यामुळे विविध अवयवांवर विपरीत परिणाम होतो. योग्य वेळी उपचार न केल्यास उष्माघात प्राणघातक ठरू शकतो.
उष्माघाताची कारणे:
उष्माघात मुख्यतः दोन प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केला जातो.
श्रम संबंधित उष्माघात (Exertional Heat Stroke):
शारीरिक श्रम करत असताना, विशेषतः उन्हात काम करताना किंवा व्यायाम करताना होतो.
खेळाडू, मजूर, शेतकरी यांना धोका अधिक असतो.
अश्रम संबंधित उष्माघात (Non-exertional Heat Stroke):
दीर्घकाळ प्रखर उन्हात किंवा उष्ण वातावरणात राहिल्यास होतो.
लहान मुले, वयोवृद्ध व्यक्ती, तसेच ज्या लोकांमध्ये शरीराचे तापमान नियंत्रण कमी असते त्यांना याचा जास्त धोका असतो.
उष्माघाताची लक्षणे पटकन ओळखणे खूप महत्त्वाचे आहे. काही प्रमुख लक्षणे पुढीलप्रमाणे आहेत.
शरीराचे तापमान १०४°F (४०°C) पेक्षा अधिक
घाम येणे थांबते (कोरडी त्वचा)
चक्कर येणे आणि थकवा
डोकेदुखी, मळमळ, उलट्या
हृदयाचे ठोके वाढणे (Tachycardia)
भान हरपणे, गुंगीत जाणे किंवा बेशुद्धावस्था
हात-पाय मुरगळणे किंवा झटके येणे.
उष्माघाताचा धोका पुढील गटांसाठी अधिक असतो:
वयोवृद्ध आणि लहान मुले, हृदयविकार, उच्च रक्तदाब असलेले रुग्ण,मधुमेह, लठ्ठपणा असलेले लोक,
बाहेर उन्हात काम करणारे मजूर आणि शेतकरी,खेळाडू आणि सैन्यातील जवान.
उपाय आणि उपचार
उष्माघात झाल्यास खालील गोष्टी त्वरीत करा:
व्यक्तीला सावलीत किंवा थंड ठिकाणी हलवा.
कपडे सैल करा आणि शरीरावर थंड पाणी शिंपडा.
बर्फाच्या पिशव्यांचा उपयोग करून मान, बगल आणि मांड्यांवर शेक द्या.
गार पाणी पाजण्याचा प्रयत्न करा, पण बेशुद्ध व्यक्तीला पाणी पाजू नका.
तातडीने वैद्यकीय मदत घ्या.
रुग्णालयात पुढील उपचार केले जातात:
Intravenous (IV) fluids देऊन शरीरातील पाणी आणि इलेक्ट्रोलाइट्सची कमतरता भरून काढणे.
शरीराचे तापमान कमी करण्यासाठी विशेष शीतकरण तंत्र वापरणे (जसे की आईस बाथ किंवा ओले कपडे गुंडाळणे).
हृदयाचे ठोके आणि श्वासोच्छ्वास यांचे निरीक्षण.
उष्माघात टाळण्यासाठी पुढील गोष्टींची काळजी घ्या:
भरपूर पाणी प्या:
दिवसभरात नियमित अंतराने पाणी प्या, जरी तहान लागली नसली तरी.
हलके आणि सैलसर कपडे परिधान करा:
उष्ण हवामानात सुती कपडे घाला.
थेट उन्हापासून बचाव:
शक्यतो दुपारच्या वेळेस (११ ते ४) बाहेर जाणे टाळा.
शारीरिक श्रम कमी करा:
प्रखर उन्हात व्यायाम किंवा काम करणे टाळा.
योग्य आहार घ्या:
फळांचे रस, नारळ पाणी, ताक यांचा समावेश आहारात करा.
उष्माघात ही गंभीर स्थिती असून वेळीच उपचार न केल्यास जीवघेणा ठरू शकतो. त्यामुळे लक्षणे ओळखणे, तातडीने कृती करणे आणि योग्य प्रतिबंध करणे महत्त्वाचे आहे. गरम वातावरणात स्वतःची काळजी घेणे आणि इतरांनाही सावध करणे गरजेचे आहे.
